Revue Blanche

Misia Sert (1872-1950) was de ‘koningin van de Parijse salons’, maar ook die van gebroken dromen en woelige liefdes. Haar leven vol glorie en tragiek inspireerde talloze kunstenaars, van Proust en Renoir tot Diaghilev en Coco Chanel. Aan het begin van de 20ste eeuw was de Belgisch-Poolse Misia een spilfiguur in de Franse muziekwereld. Vandaag zijn velen haar buitengewone verhaal vergeten.

Dit concertprogramma is de muzikale spin-off van de productie 'Misia & Katharina' waarvoor Revue Blanche samenwerkte met radiomaakster Katharina Smets en musicologe Sofie Taes. De expeditie door Misia’s leven, liefdes en andere lotgevallen leverde een schat aan onbekend maar interessant repertoire op waarvan een selectie tot dit muzikale eerbetoon werd gesmeed. Van dit programma werd in het najaar 2021 een CD uitgebracht bij Antarctica Records.

In de caleidoscoop van Revue Blanche verschijnt de Duitse Romantiek niet als een monolithische massa maar als een wervelwind van kleuren, indrukken en emoties. Hartstocht, breekbaarheid en onvervuld verlangen werden door niemand beter in muziek gevat dan door Johannes Brahms. In het werk van Hanns Eisler sluimeren smart, ontreddering en duisternis in een brok ontembare energie. Richard Strauss voert begeerte en escapisme naar het zenit in Morgen: een hunkering naar tijdloos geluk. In zijn Mädchenblumen wordt de vrouw beschreven met een boeket van metaforen: mild en sereen als de korenbloem, monter wiegend als de klaproos, mythisch en fragiel als een waterlelie. Ook Grieg liet zich voor zijn liedœuvre inspireren door de muze waaraan zovele romantische genieën zich hebben gelaafd: de liefde.

'Een verrassende dialoog', prees de pers Annelies Van Parys’ opera Usher, die ze creëerde met muziekfragmenten van Claude Debussy als uitgangspunt. Van Parys heeft wat met Debussy. Al delen ze niet hetzelfde vocabularium, ze spreken wel één taal: die van de klank. De één met het oog op lumineuze kleurwolken, de ander gefascineerd door de impact van geluid op de zinnen, hebben ze beiden een penchant voor partituren die met opperste gevoeligheid langs snaren, hout en metaal strijken om hen atmosferische klankconstellaties te ontlokken die onder het vel van de toehoorder kruipen. Met de sonate voor fluit, altviool en harp van Debussy en het harptrio van Van Parys in het hart van het programma, worden poëzie en lyriek, timbres en texturen, verhalen van liefde en lust tot een tijdloos epos geregen. In de ultieme spiegeltruc echoën de antieke verzen van Sappho de faunen van het fin de siècle.

De dualiteit van de liefde drijft dit Engels- geïnspireerd concertprogramma waarin passie en wanhoop centraal staan. Renaissance- componist John Dowland verwoordde de twee zijden van de liefde ooit als: ‘Hoe kan iets zo rijk zijn? Maar toch wil je steeds meer.’ De uitspraak inspireert Benjamin Britten in de 20ste eeuw tot het schrijven van zijn aangrijpende Lachrymae met de altviool in een glansrol. Voor componist Vaughan Williams zijn het dan weer de gedichten van William Blake die nazinderen in zijn muziek: in zijn Blake Songs verklankt hij het spanningsveld tussen onschuld en de door liefde getekende mens. Want de liefde raakt ons allemaal. Joan Baez verwerkt haar verlangens in onschuldig aandoende en volksachtige liederen, terwijl John Tavener de kwetsbaarheid en de tederheid uit Yeats’ poëzie in de spirituele liedcyclus To a child Dancing In The Wind in de kijker zet. Met dit concertprogramma doet Revue Blanche je mijmeren over jeugdige onschuld en verloren liefdes, over hoop en onvervulde verlangens, maar vooral over ontembare vreugde en stil genot.

Het was Debussy die in 1915 voor het eerst fluit, altviool en harp verenigde in een triosonate. De onuitgegeven klankencombinatie met zijn betoverende, ietwat melancholische palet, zou tal van 20ste-eeuwse componisten tot nieuw werk verleiden. Debussy zelf was maar wat trots op zijn vondst. Maar hij besefte ook dat het publiek aan het zoet-zoute smaakje zou moeten wennen: 'Ik weet niet of je bij dit werk moet lachen of huilen. Misschien wel allebei.'

In dit programma treedt Revue Blanche aan in Debussy’s baanbrekende triobezetting met een waaier aan origineel en gearrangeerd repertoire, reikend van het illustere klarinettrio van Brahms over sleutelwerken van de Belle Époque tot recentere muziek van Tōru Takemitsu en Sofia Gubaidulina (beide in dialoog met Debussy’s Trio) en werk uit de jaren 1970 van Frits Celis en Mieczysław Weinberg. Uit deze eigenzinnige portfolio stelt de programmator zelf zijn ideale concertaffiche samen.

Meestal ligt de muziek waarin ze uitblinken zo’n half millennium uit elkaar, maar voor dit project gingen Revue Blanche en Psallentes op zoek naar common ground. Die vonden ze op Italiaans grondgebied, met muziek van de enigszins raadselachtige, maar altijd poëtische Salvatore Sciarrino (°1947), en teksten uit het Trecento, zoals van die andere enigszins raadselachtige, maar altijd poëtische Italiaan, Francesco Petrarca (1304-1374). De gemeenschappelijke grond wordt daarnaast ook bewandeld via de New Yorkse componist Michael Pisaro (°1961, en van Italiaanse afkomst), aan wie Psallentes en Revue Blanche speciaal voor deze productie een compositie-opdracht gaven.

Petrarca schreef een brief over zichzelf en zijn ideeën, gericht ‘aan de toekomst’ (Epistola posteritati). Het doet ons mijmeren over hoe wij zelf naar het verleden, het nu en de toekomst kijken — zeker nu we na de wereldwijde COVID-19-crisis noodgedwongen anders omgaan met achterom kijken en vooruit kijken. Inzichten en denkbeelden uit de veertiende eeuw blijven vandaag echter relevant. Wat vroeger onder mensen belangrijk was, is dat nu ook, en zal dat in de toekomst blijven. Jonathan Haidt beschrijft in zijn ‘The Righteous Mind’ (2012) zes basiswaarden die ons ‘moreel kompas’ vormen: eerlijkheid en zorgzaamheid, autoriteit en loyaliteit, vrijheid en heiligheid. Dat onze opinies en onze verlangens, onze woorden en onze daden soms ver uit elkaar liggen, is terug te brengen tot het steeds variërende gewicht dat we aan elk van deze waarden geven. Epistola posteritati gaat over dat moreel kompas. Het project verklankt ons geloof in de menselijkheid — als een force for good. Het is onze artistieke ‘brief aan de toekomst’.

De muziek van de Italiaanse trecento is ons onder meer overgeleverd via de zogenaamde ‘Squarcialupi Codex’, waarin goede bekenden van Petrarca terug te vinden zijn. Psallentes legt zich vooral toe op de opwindende vocale muziek van Jacopo da Bologna, zoals Revue Blanche de boeiende en intrigerende wereld van Sciarrino exploreert. Maar voor het vertrouwde schoeisel ‘oude muziek’ of ‘hedendaagse muziek’ gingen ze wel mekaars leest opzoeken, waaruit een programma bloeit dat niet zomaar mooi, maar vooral intens en doordrongen is.

'Een soort kwartet waarvan de stem de hoogste partij voor zijn rekening neemt', duidde Maurice Ravel de ongewone bezetting van zijn Chansons Madécasses of ‘Madagascar-liederen’. Ze regeert met brio, de sopraan, nu eens sensueel wervelend dan weer gevaarlijk en provocerend, in verhalen van verdrukking en vrijheidsdrang van de Creoolse dichter Évariste de Parny. Empathisch en eigenzinnig verkende Ravel ook de Joodse muziektradities. Zijn Deux mélodies hébraïques zoemen via contrasterende klanksferen in op spiritualiteit en existentialisme. Voor Maurice Delage was het modieuze oriëntalisme van Ragamalika maar één aspect van zijn bredere spirituele en muziekhistorische interesse in niet-Westerse culturen. Voor Poulenc begon het arrangeren van Poolse volksliederen dan weer als een opdrachtwerk op maat van zijn cliënt, om uiteindelijk een ontroerende ode te worden aan de Poolse bannelingen in Parijs én een onverbloemde liefdesverklaring aan zijn muzikale held, Chopin. Ook Weinbergs Trio spreekt van bewondering en dankbaarheid, in zijn echo’s van Slavische meesters als Shostakovich, Prokofiev en Bartók.

A Page of Madness is het derde multimediale project dat Revue Blanche maakt in opdracht van Muziekcentrum De Bijloke. Ook ditmaal vindt het ensemble zijn inspiratie in de socio-culturele context van het tijdschrift ‘La Revue Blanche’. Het exotisme en meer bepaald de verstilde literatuur van Kawabata staan hier centraal.

In de avant-gardefilm ‘A page of Madness’ uit 1926 (waarvan Kawabata het script schreef) schildert de Japanse cineast Kinugasa de subjectieve waarneming van de bewoners van een op hol geslagen krankzinnigengesticht. Deze film werd 45 jaar verloren gewaand, in 1971 opnieuw uitgebracht en groeide uit tot een cultfilm. Oorspronkelijk werd deze film uitgevoerd met een verteller (‘benshi’) en live muziek. Vandaag wordt deze benshi vervangen door de nieuwe soundtrack van componist Daan Janssens. De luisteraar wordt meegenomen naar een sferisch, kleurrijk en bij momenten bevreemdend sonoor universum. De instrumenten van Revue Blanche worden daarbij versterkt en live elektronisch gemanipuleerd. Het publiek wordt door speakers omringd, waardoor de toeschouwer volledig wordt ondergedompeld in de expressionistische beelden van deze stille arthousefilm.

Misia is een muzikale vertelling rond het leven van Misia Sert (1872-1950): de koningin van de Parijse salons, maar ook van de gebroken dromen en ontmaskerde liefde. Haar leven van glorie en tragiek, haar boeiende artistieke netwerk en verschroeiende muzikale passie vormen de rode draad. Revue Blanche en Katharina Smets gaan op zoek naar een verloren tijd: de belle époque waarin zij leefde. Misia had Belgische voorouders, was een spilfiguur in de Franse muziekscène van rond de eeuwwisseling, maar is vandaag niet langer bekend bij het grote publiek. Deze zoektocht naar haar dromen, wensen en desillusies leidt onder meer naar het iconische tijdschrift ‘La Revue Blanche’, mede opgericht in 1889 door Misia’s eerste echtgenoot Thadée Nathanson. Aan de hand van een uitgelezen muziek- selectie en de narratieve soundtrack van radio- en documentairemaker Katharina Smets worden echte en fictieve verhaallijnen verweven tot een unieke kroniek, waarin de realiteit vaak vreemder blijkt dan fictie. In Misia staat het pure luisteren naar muziek, klank en verhaal centraal, ontdaan van opsmuk of visuele afleiding. Deze historische momentopname overstijgt de anekdotiek en confronteert toen en nu via grote thema’s in kleine verhalen.

Na het succes van Berberio (2016), gaan kamermuziekensemble Revue Blanche en Zonzo Compagnie opnieuw een samenwerking aan. Deze keer rondom een iconische componist: Maurice Ravel. WIThWIT verzorgt de scenografie en net als bij THELONIOUS (2019) ligt de regie in de handen van Benjamin Vandewalle.

De mysterieuze dandy Maurice Ravel spreekt tot de verbeelding. Hij was een meester in het tot leven brengen van verschillende muzikale werelden, van volksmelodieën en sprookjesverhalen zoals Ma Mère l'Oye tot structurele experimenten zoals orkestrale muziek zonder muziek. Dat laatste was zijn omschrijving van de Boléro; wie had ooit gedacht dat de hele wereld dit stuk zou kunnen fluiten?

Als kind werd Ravel sterk beïnvloed door zijn vader, die uitvinder en ingenieur was. In unRAVELed reizen we van buiten naar binnen, van macro naar micro. De scène is een huis met vele kamers, kamers die ons een inkijk geven in het radarwerk van Ravels eigen geest. Kleine lichtspots verlichten schaalmodellen in plexiglas tot grote, bewegende schaduwen die de omgeving vormen waarin de performers zich bevinden. We horen mechanische machines die geluid produceren, bewegingen die ook geluid maken, loopstations waar de musici worden gedupliceerd en de heerlijke muziek van de meester zelf. We zien Ravel als kind, en het kind dat ergens in ieders ziel blijft.